عقیقه، سنتی برای برکت و شکرگزاری
در دین اسلام، بسیاری از اعمال و سنت‌ها با هدف تقرب به خداوند و جلب برکت در زندگی انسان‌ها انجام می‌شوند. یکی از این سنت‌ها که ریشه در زمان‌های پیش از اسلام دارد و در جوامع اسلامی به‌شدت مورد توجه قرار گرفته، عقیقه است. عقیقه به‌عنوان یک سنت مستحب است که در هنگام متولد شدن هر انسانی انجام میشود و در کنار دیگر آداب، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.حال سوال اینجاست آیا سنت قربانی عقیقه فقط محدود در زمان کودکی شخص است یا خیر؟
دراین مقاله به بررسی کامل این سنت اسلامی، فلسفه آن، آداب و رسوم مختلف آن در سراسر دنیا، و نکات فقهی و فرهنگی آن پرداخته میشود.
1. مفهوم عقیقه
واژه عقیقه در زبان عربی به معنای "جدا کردن" یا "قطع کردن" است و در اصطلاح اسلامی، به معنای قربانی کردن حیوانی در روزهای ابتدایی تولد انسان است. این عمل مستحب معمولا در روز هفتم تولد نوزاد انجام میشود و به‌عنوان نشانه‌ای از شکرگزاری به خداوند برای نعمت فرزند و درخواست برکت و سلامت برای نوزاد و خانواده است.
عقیقه در واقع یک قربانی است که به‌منظور رفع بلاها، دفع شیطان و برکت در زندگی نوزاد و خانواده انجام میشود. در بسیاری از جوامع مسلمان، این سنت از جمله مهم‌ترین اعمال فرهنگی و دینی محسوب میشود که در آن خانواده‌ها با قربانی کردن حیوان، هم به شکرگزاری از خداوند پرداخته و هم کمک به نیازمندان می‌کنند.
2. فلسفه و اهمیت عقیقه
عقیقه نه‌تنها یک عمل دینی است بلکه یک عمل معنوی است که فلسفه‌ای عمیق در دل خود دارد. در بسیاری از روایت‌ها آمده است که این عمل میتواند موجب دفع بلاها، برکت در زندگی نوزاد و محافظت از او در برابر آسیب‌ها شود.حدیث: قالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ:
"مَن وُلِدَ لَهُ وَلَدٌ فَأَذَاعَتْهُ أُمُّهُ فِي السَّابِعِ فَيَذْبَحُ عَنْهُ عَتِيقَةً، فَيَحْلُقُ رَأْسَهُ وَيَتَصَدَّقُ بِلُوحَتِهِ وَلَا تَجْعَلُهُ فِي إِثْمِهِ."
سنن الترمذی، حدیث شماره ۱۵۷۰
پیامبر اسلام (صلى الله عليه و آله) فرمودند:
"هر کسی که فرزندی به دنیا آورد و مادر او در روز هفتم آن فرزند را آگاه سازد، باید عقیقه‌ای برای او ذبح کند، و سر او را بتراشد و بر وزن آن صدقه دهد. و نباید این کار را به گناهی تبدیل کند."
مسلمانان معتقدند که قربانی کردن حیوان در این روز موجب تطهیر نوزاد از گناهان و ناپاکی‌ها میشود و همچنین باعث آغاز زندگی نوزاد به‌صورت بی‌گناه و پاک میشود. اما درروایات دیگری هم داریم که
عقیقه همچنین به‌عنوان یک نماد از شکرگزاری به خداوند برای اعطای نعمت فرزند و آغاز یک دوره جدید از زندگی است. با این قربانی، خانواده‌ها ضمن سپاسگزاری از خداوند، از همان ابتدا به‌نوعی در مسیر تقرب به او قدم می‌گذارند و تلاش می‌کنند که زندگی نوزادشان پر از برکت و خیر باشد.
3. آداب و رسوم عقیقه
3.1. زمان و نحوه انجام عقیقه
طبق فتاوای بیشتر فقها، روز هفتم تولد نوزاد بهترین زمان برای انجام عقیقه است. در این روز، خانواده باید حیوانی (معمولاً گوسفند یا بز) را قربانی کنند. اما اگر به هر دلیلی این مراسم در روز هفتم انجام نشود، می‌توان آن را به روزهای دیگر نیز منتقل کرد، معمولاً تا چهل‌روزه نوزاد.
در برخی از روایات آمده است که برای نوزاد پسر باید دو گوسفند قربانی شود و برای نوزاد دختر یک گوسفند. این تقسیم به‌طور کلی بسته به توان مالی خانواده و برخی تفاسیر فقهی ممکن است متفاوت باشد.
3.2. قربانی کردن حیوان
حیوانی که برای عقیقه قربانی میشود باید از نظر فقهی سالم و بدون نقص باشد. گوسفند معمولاً گزینه اصلی است، اما در برخی از جوامع ممکن است از بز، گوساله یا حتی شتر استفاده شود. اگر توان مالی کافی وجود داشته باشد، استفاده از شتر یا گاو به‌عنوان قربانی نیز معتبر است.
3.3. تراشیدن موی سر نوزاد
یکی از سنت‌های همراه با عقیقه، تراشیدن موی سر نوزاد است. طبق برخی از روایات، باید در روز هفتم تولد نوزاد، موی سر او تراشیده شود و وزن آن برای صدقه دادن به فقرا محاسبه گردد. این عمل نمادی از پاکسازی و تطهیر نوزاد است و به‌نوعی به‌عنوان شروعی تازه و بی‌گناه برای او در نظر گرفته میشود.
3.4. تقسیم گوشت قربانی
گوشت قربانی عقیقه معمولاً به دو قسمت تقسیم میشود:
نیمی از گوشت برای خانواده و اقوام.
نیمی دیگر برای نیازمندان و فقرا.
این تقسیم به‌طور عمومی برای اطمینان از اینکه گوشت قربانی به افرادی که در شرایط مالی سخت هستند، می‌رسد، انجام میشود.
4. عقیقه و جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی
عقیقه نه‌تنها یک عمل مذهبی بلکه یک فرصت اجتماعی نیز محسوب میشود. این سنت در بسیاری از جوامع مسلمان فرصتی است برای گردهم آمدن خانواده‌ها، دوستان و اقوام. از آنجا که معمولاً در این مراسم از مهمانان پذیرایی میشود، عقیقه باعث تقویت روابط اجتماعی و ایجاد پیوندهای بیشتر در میان افراد میشود.
در بسیاری از کشورهای اسلامی، مانند ایران، پاکستان و کشورهای عربی، عقیقه به‌عنوان یک مراسم فرهنگی و دینی برگزار میشود که در آن علاوه بر قربانی کردن حیوان، خانواده‌ها غذاهایی خاص مانند کباب، پلو و شیرینی را تهیه کرده و به مهمانان خود می‌دهند.
5. تاثیرات روانی و معنوی عقیقه
عقیقه علاوه بر جنبه‌های دینی، از جنبه‌های روانی و معنوی نیز تأثیرات زیادی دارد. انجام این سنت میتواند به والدین احساس آرامش، رضایت و خوشحالی بدهد. بسیاری از والدین معتقدند که با انجام این عمل، آن‌ها نشان داده‌اند که برای سلامت و موفقیت فرزند خود دعا کرده‌اند و در واقع خود را در برابر خداوند مسئول می‌دانند.
از نظر روان‌شناختی، انجام سنت‌هایی مانند عقیقه میتواند به خانواده‌ها حس امنیت و ثبات دهد، زیرا احساس می‌کنند که در زندگی فرزندشان یک قدم مثبت برداشته‌اند. این حس میتواند باعث کاهش اضطراب و نگرانی‌های طبیعی که به همراه تولد یک نوزاد جدید وجود دارد، شود.
6. عقیقه در کشورهای مختلف
6.1. ایران
در ایران، سنت عقیقه معمولاً با ذبح گوسفند یا بز و توزیع گوشت آن میان خانواده، دوستان و نیازمندان انجام میشود. در برخی مناطق، مخصوصاً در روستاها، رسم بر این است که به‌طور معمول برای نوزاد دختر یک گوسفند و برای نوزاد پسر دو گوسفند قربانی شود.
6.2. عربستان سعودی و کشورهای خلیج فارس
در عربستان سعودی و دیگر کشورهای خلیج فارس، عقیقه معمولاً با مهمانی‌های بزرگ برگزار میشود. این مراسم گاهی همراه با موسیقی و برنامه‌های ویژه است و خانواده‌ها از مهمانان خود با غذاهایی خاص پذیرایی می‌کنند. گوشت قربانی معمولاً میان خانواده و فقرا تقسیم میشود.
6.3. کشورهای آسیای جنوبی
در کشورهای آسیای جنوبی مانند پاکستان و بنگلادش، عقیقه با توجه به شرایط اجتماعی، گاهی با جشن‌های بزرگ همراه است. در این جشن‌ها علاوه بر قربانی کردن حیوان، خانواده‌ها از حلوا، پلو و دیگر غذاهای سنتی استفاده می‌کنند.
آداب عقیقه برای بزرگسالان:
در صورتی که فردی در هفت روزگی از استحباب قربانی عقیقه بی‌ثمر ماند و در دوره بلوغ هم از طرف والدین عقیقه نشد، پس از بلوغ و در دوره بزرگسالی، خود مستحب به عقیقه خواهد بود. در این حالت خود فرد تمامی وظایف مربوط به خرید، قربانی و تقسیم بندی گوشت را عهده‌دار میشود. به این ترتیبت آگاهی از احکام مربوط به عقیقه، در اولویت قرار می‌گیرد.
نتیجه:
عقیقه یک سنت اسلامی با اهداف معنوی و اجتماعی بسیار مهم است.درصورتی گه این مستحب مهم در زمان کودکی شخص انجام نشده باشد شخص در بزرگسالی خود میتواند این امر را به سرانجم برساند. این عمل نه‌تنها موجب شکرگزاری از خداوند برای نعمت فرزند میشود بلکه به تقویت روابط خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی کمک می‌کند. علاوه بر این، عقیقه به‌عنوان نمادی از پاکسازی و شروعی تازه برای نوزاد در نظر گرفته میشود و در بسیاری از جوامع اسلامی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سنت‌های مذهبی باقی مانده است.
اگرچه عقیقه یک عمل مستحب است و نه واجب، اما انجام آن موجب برکت و سعادت برای نوزاد و خانواده میشود و از نظر روحی و معنوی تأثیرات مثبتی دارد. به‌طور کلی، این سنت از منظر فرهنگی نیز موجب تقویت حس همبستگی در جوامع مسلمان میشود همانگونه که خیریه حضرت خدیجه سلام الله علیها در انجام این مهم با رعایت تمام موازین شرعی به بهترین نحو یاری رسان این مستحب فرهنگی اجتماعی میباشد.