تاثیرجایگاه حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) در هویت بخشی شهر قم
شهر قم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی و علمی جهان تشیع شناخته می‌شود و این جایگاه ویژه، به دلایل متعددی از جمله وجود حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) شکل گرفته است. این حرم مقدس، قم را از یک شهر معمولی به قطب زیارتی، معنوی و علمی تبدیل کرده و تأثیری عمیق بر هویت مذهبی، اجتماعی و تاریخی این شهر گذاشته است. این مقاله به بررسی تأثیر حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) بر هویت‌بخشی قم از جنبه‌های مختلف می‌پردازد.
از ویژگی های حضرت معصومه (س)، ورود زیارتنامه ای از سوی معصومان (س) درباره ایشان است که پس از حضرت فاطمه زهرا (س)، او تنها بانوی بزرگواری است که زیارت مأثور دارد. بانوان برجسته ای چون: آمنه بنت وهب، فاطمه بنت اسد، خدیجه بنت خویلد، فاطمه ام البنین، زینب کبری، حکیمه خاتون و نرجس خاتون که هیچ شک و تردیدی در مقام بلند و جایگاه رفیع آن ها نیست، هیچ کدام زیارت مأثور از سوی معصومان (س) ندارند و این نشان دهنده مقام والای حضرت معصومه است.
در مورد زندگی حضرت فاطمه معصومه می توان به ویژگی های زندگی آن حضرت توجه کرد، از نظر پدر و برادر و جلالت و مکانت و انتساب به خانواده رسالت و امامت یک مسئله تاریخی است؛ اما برای شناختن ایشان کافی نیست، نقشی که یک نفر در تاریخ و رویدادهای بعدی دارد، مسائلی که بعد از او رخ می دهد، می تواند نشان دهنده اضلاح و ابعاد شخصیت او باشد، وقتی حضرت فاطمه به قم و تشریف آوردند و در این مکان به خاک سپرده شدند، قم به عنوان کانون قلب تشیع شناخته شد، بزرگانی چون شیخ صدوق پدر و شیخ صدوق پسر را پرورش داد و حوزه فرهنگی و روایی قم، بسیار رشد کرد و یک مکتب و گرایش خاص شیعی نضج گرفت در طول تاریخ هر چند نوسان و فراز و نشیب پیدا کرد، اما هیچ گاه از دست نرفت تا اینکه در دوران معاصر بعد از اینکه مرحوم شیخ عبدالکریم حائری به قم تشریف آوردند و حوزه شیعه را احیا کردند، آن میراث تاریخی به گونه ای ادامه حیات داد و نقش آن در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی روشن است.
در عهد صفویه نیز محوریت مکتب و حوزه قم، بر گرد مزار حضرت فاطمه معصومه (س) برای همگان روشن است، آنچه را که با محوریت فاطمه معصومه (س) اتفاق افتاد را شاهد و معیاری برای سنجش مقام فاطمه می دانیم و حضور ایشان بود تحولات فرهنگی و سیاسی شگرفت را در دنیای تشیع رقم زد همه علما بر گرد مزارشان جمع شده و فعالیت های علمی و فرهنگی و سیاسی صورت می دهند و رحلت حضرت محوریت شان را تحت الشعاع قرار نداده بلکه باعث پرفروغ شدن مذهب تشیع می گردد.
با این که حضرت فاطمه معصومه (س) در سن بیست و هشت سالگی از دنیا رفتند و به خاک سپرده شدند اما، حرم او ملجا همه علماء کیار می شد و در حضور ایشان، احساس خضوع و فروتنی می کنند و از ضریح مقدسش تبرک و تیمن می جویند و بسیاری از گره های فکری و معنوی خود را در کنار این مضجع پاک برآورده می کنند. توفیق و افتخارشان این است که بر گرد مزار این بانوی بزرگوار بایستند و با خداوند راز و نیاز کنند؛ این که عالمان و فقیهان بزرگ و افرادی که سنی از آن ها گذشته، بر گرد مزار دختر باب الحوائج (ع) می گردند، نشان دهنده نوع نگاه ما نسبت به مقام و منزلت زنان پاک نهاد است در شرایطی که برخی ما را به نادیده انگاشتن حقوق زنان متهم می کنند، شواهد نشان می دهد این گونه نیست و زنانی که از منزلت و شایستگی برخوردار باشند به دلیل پاکی و منزلتی که دارند، مورد علاقه و احترام همگان هستند.
نقش مقام و منزلت حضرت معصومه (س) در شکل یافتن و نهادینه شدن هویت شیعی، انکار ناشدنی و قطعی است و باید از خداوند بخواهیم، قدر این نعمت را در کشور بدانیم و پیشانی شکر بر زمین بساییم که توفیق میزبانی از این بانوی بزرگوار را به ما ارزانی داشته و طبیعتاً این وظیفه بر دوش ماست که حرمت او را در همه جنبه های اندیشه، رفتار و اخلاق پاس بداریم.
علّامه مجلسی از جمعی از اهالی ری نقل می کند که گفتند: به محضر امام صادق علیه السّلام (در مدینه) رسیدیم و گفتیم: ما اهل ری هستیم. فرمود: مرحبا به برادران ما از اهالی قم. گفتیم: ما از اهالی ری هستیم، باز آن حضرت فرمود: مرحبا به برادران ما از اهل قم. به همین ترتیب امام صادق علیه السّلام اهل قم را ستود آن گاه فرمود: برای خداوند حرمی است و آن مکّه است، برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرمی است و آن مدینه است، و برای امیر مؤمنان علی علیه السّلام حرمی است و آن کوفه است، و برای ما حرمی است و آن شهر قم است. سپس فرمود: «وَ سَتُدْفَنُ فی ها امْرَأَةٌ مِنْ اَوْلادی تُسَمّی فاطِمَةُ، فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ به زودی در قم بانویی از فرزندان من به نام فاطمه دفن شود، کسی که مرقد او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد.»
امام صادق علیه السّلام این سخن را قبل از ولادت امام کاظم علیه السّلام فرمود. این گونه پیشگویی بیانگر آن است که حضرت معصومه علیها السّلام، دارای مقامات بسیار عالی معنوی بود، امامان علیهم السّلام قبل از ولادت او از وجود پر برکتش سخن می گفتند، شیعیان را از همان وقت متوجّه او می نمودند. عجیب این که در بعضی از روایات آمده، امام صادق علیه السّلام، سخن فوق را قبل از آن که نور امام کاظم علیه السلام، در رحم مادرش قرار گیرد از ولادت حضرت معصومه علیها السّلام، پیشگویی نموده بود، و بیش از ۴۵ سال قبل از ولادت حضرت معصومه علیها السّلام، به ولادت او مژده داده شده است. بنابراین خاندان نبوّت و دوستان مخصوص آن ها در طول بیش از چهل و پنج سال در انتظار ولادت چنین بانویی بوده اند.
آنچه این انتظار را عمیق تر می کند، این که: مادر حضرت رضا (ع) و حضرت معصومه علیها السّلام یکی، و به نام نجمه علیها السّلام بود و حضرت نجمه (س) دو فرزند بیشتر نداشت حضرت رضا (ع) و حضرت معصومه (س) بودند، نظر به این که حضرت رضا (ع) در سال ۱۴۸ هجری قمری متولّد شد، نتیجه می گیریم حضرت رضا علیه السّلام، بیست و پنج سال جلوتر چشم به جهان گشوده است، بنابراین حضرت نجمه علیها السّلام و حضرت رضا علیه السّلام نیز در طول این مدّت به طور عمیق در انتظار ولادت حضرت معصومه علیها السّلام به سر می بردند.
تقویت هویت مذهبی قم با حضور حرم
حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به قم هویتی مذهبی بخشید که در گذر زمان عمیق‌تر شد. این شهر به‌دلیل وجود این حرم مقدس، از همان ابتدا مقصد زیارتی بزرگان دین و شیعیان قرار گرفت. زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) طبق روایات متعدد از اهل‌بیت (علیه السلام)، از ارزش بالایی برخوردار است و تأکید بر آن باعث شده که شیعیان از سراسر جهان برای زیارت ایشان به قم سفر کنند.
این هویت مذهبی قم، هم‌زمان با رونق حرم، منجر به ساخت مدارس دینی و مراکز علمی شد که بعدها پایه‌های حوزه علمیه قم را تشکیل دادند.
جذب علما و فقهای شیعه به قم
وجود حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) باعث شد که قم به شهری برای تجمع علما و فقهای شیعه تبدیل شود. در طول تاریخ، بسیاری از بزرگان دینی به‌دلیل معنویت حرم، قم را برای زندگی و تدریس انتخاب کردند. همین موضوع باعث شد که حوزه علمیه قم به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین مراکز علمی جهان تشیع تأسیس شود.
این تجمع علمی نه‌تنها بر جایگاه دینی قم افزود، بلکه هویت این شهر را به‌عنوان قلب علمی شیعه در جهان تثبیت کرد. از این‌رو، وجود حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و حوزه علمیه قم، دو عامل اساسی در شکل‌گیری هویت مذهبی و علمی این شهر هستند
.
حمایت تاریخی از قم به دلیل وجود حرم
در طول تاریخ، وجود حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) باعث شد که حاکمان مختلف، به‌ویژه در دوره صفویه، توجه ویژه‌ای به این شهر داشته باشند. صفویان به‌دلیل رسمی کردن مذهب تشیع، قم را یکی از شهرهای مهم مذهبی کشور قرار دادند و حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) را گسترش دادند.
این حمایت‌ها شامل ساخت‌وساز در حرم، تأسیس مدارس دینی در اطراف آن، و توسعه زیرساخت‌های شهری بود که جایگاه قم را در میان شهرهای مذهبی ایران و جهان اسلام تقویت کرد.
برگزاری مراسم و مناسبت‌های مذهبی در حرم
حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) کانون برگزاری مراسم‌های مذهبی و مناسبت‌های شیعه است. ایام دهه کرامت، که به مناسبت ولادت امام رضا (علیه السلام) و حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) برگزار می‌شود، و ایام فاطمیه از مهم‌ترین مناسبت‌هایی هستند که با محوریت این حرم انجام می‌شوند.
این مراسم‌ها باعث جذب میلیون‌ها نفر به قم شده و جایگاه حرم را به‌عنوان مرکز معنویت و فرهنگ اسلامی تثبیت کرده است.
تأثیر حرم بر ارتباطات بین‌المللی قم
وجود حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نه‌تنها بر هویت محلی و ملی قم تأثیر گذاشته، بلکه این شهر را به مرکز مهمی در جهان اسلام تبدیل کرده است. زائرانی از کشورهای مختلف اسلامی برای زیارت به قم سفر می‌کنند و همین امر، هویت قم را به‌عنوان پلی میان شیعیان سراسر جهان برجسته کرده است.
این جایگاه بین‌المللی، قم را به یکی از مراکز اصلی ارتباطات فرهنگی و مذهبی شیعیان تبدیل کرده است.
حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نه‌تنها یک مکان مقدس و زیارتی است، بلکه عامل اصلی در هویت‌بخشی به شهر قم به‌عنوان یک مرکز مذهبی، علمی و فرهنگی بوده است. این حرم مقدس با جذب زائران، علما و فعالیت‌های علمی و مذهبی، نقشی بی‌بدیل در شکل‌گیری جایگاه قم در تاریخ تشیع ایفا کرده است.
. بحارالانوار - علامه مجلسی: روایات مرتبط با حضرت معصومه (س) و اهمیت زیارت ایشان.
2. تاریخ قم - حسن بن محمد قمی: کتابی معتبر درباره تاریخ قم و نقش حرم حضرت معصومه (س).
3. مفاتیح‌الجنان - شیخ عباس قمی: ادعیه و روایات مربوط به زیارت حضرت معصومه (س).
4. جغرافیای تاریخی شهر قم - حسین کریمیان: بررسی تاریخی و جغرافیایی قم با تأکید بر حرم.
5. زندگی‌نامه حضرت معصومه (س) - سید محمدتقی مدرسی: کتابی درباره زندگی و تأثیرات حضرت معصومه (س) بر هویت قم.
6. نقش حرم حضرت معصومه (س) در توسعه فرهنگی و اجتماعی قم - مقالات منتشر شده در مجلات علمی‌پژوهشی (مانند فصلنامه‌های دینی یا تاریخی).
7. آثار و برکات حرم اهل‌بیت (ع) - احمد حسین شریفی: تحلیلی درباره جایگاه حرم‌ها در شکل‌گیری هویت مذهبی.