دیدگاه ابن تیمیه و وهابیت درباره زیارت
ابن تیمیه (1263-1328 م.)، یکی از علمای برجسته اهل سنت در قرن هفتم هجری بود. او نظریات مختلفی در مورد عقاید و مناسک اسلامی داشت که برخی از آن‌ها منجر به بحث‌ها و جنجال‌هایی در جامعه مسلمانان شد. یکی از موضوعات مورد بحث، زیارت قبور و به ویژه زیارت قبور پیامبران و صالحین بود. ابن تیمیه در این زمینه مواضع خاصی داشت که بعدها پایه‌گذار تفکرات وهابیت شد.
مواضع ابن تیمیه درباره زیارت قبور
ابن تیمیه در کتاب‌ها و رساله‌های خود، به‌ویژه در کتاب الرد علی الأخنائی و اقتضاء الصراط المستقیم، بیان می‌کند که زیارت قبور اگر با نیت طلب شفاعت یا کمک از مردگان باشد، نوعی شرک است. او معتقد بود که فقط خداوند می‌تواند به انسان کمک کند و هرگونه طلب کمک از غیر خدا (حتی پیامبران و اولیاء) شرک است. ابن تیمیه بیان می‌کرد که:
1. زیارت برای دعا و توسل به مردگان ممنوع است.
2. زیارت برای عبرت گرفتن و یادآوری مرگ جایز است
وی همچنین مخالف ساختن بناهای بزرگ و مشرف بر قبور و تخصیص مکان‌های خاص برای عبادت در کنار قبرها بود و آن را بدعت می‌دانست.
وهابیت و مخالفت با زیارت
وهابیت، یک جنبش مذهبی اصلاح‌گرایانه است که در قرن 18 میلادی توسط محمد بن عبدالوهاب در منطقه نجد عربستان شکل گرفت. این جنبش به‌شدت بر بازگشت به آموزه‌های اولیه اسلام و پایبندی به توحید خالص تأکید دارد. وهابیان معتقدند که بسیاری از اعمال مذهبی که در آن زمان در میان مسلمانان رواج داشت، نوعی بدعت و شرک است، و یکی از این موارد، زیارت قبور و طلب شفاعت از پیامبران و اولیاء است.
اصول فکری وهابیت درباره زیارت
وهابیت بر این باور است که:
1. زیارت قبور برای طلب شفاعت یا کمک از افراد فوت‌شده، نوعی شرک محسوب می‌شود. محمد بن عبدالوهاب و پیروان او اعتقاد دارند که خداوند تنها موجودی است که می‌تواند شفاعت کند و یاری رساند، و هرگونه درخواست کمک از فردی که درگذشته است (حتی اگر پیامبر یا ولی خدا باشد) نوعی شرک به‌شمار می‌رود.
2.ساخت مقبره‌ها و ضریح‌های بزرگ بر روی قبور، از نظر وهابیان بدعتی در دین است. آن‌ها به این اعتقاد رسیده‌اند که ساخت بناهای بزرگ و تزیینی بر روی قبور پیامبران و اولیاء، مردم را به پرستش این مکان‌ها و افراد دفن‌شده در آن‌ها هدایت می‌کند.
3. زیارت قبور به قصد طلب حاجت یا انجام مناسک خاص در کنار قبور، عملی است که وهابیان آن را محکوم می‌کنند. به اعتقاد آن‌ها، این اعمال در اصل انسان را از توحید خالص منحرف کرده و نوعی شرک و بدعت است:
4.عبادت و دعا فقط باید به خداوند متعال تعلق داشته باشد و هیچ‌گونه واسطه‌ای بین خدا و بندگان نباید وجود داشته باشد. این تفکر ریشه در تفکرات سلفی دارد و وهابیان خود را بازگشت‌کنندگان به آموزه‌های اصیل و اولیه اسلام می‌دانند.
مخالفت با زیارت قبور پیامبر (ص)
یکی از نقاط اصلی اختلاف میان وهابیان و دیگر مسلمانان، به ویژه مسلمانان سنی و شیعه، زیارت قبر پیامبر اسلام (ص) در مدینه است. وهابیان معتقدند که زیارت قبر پیامبر نباید با نیت توسل و طلب شفاعت از ایشان صورت گیرد. هرگونه درخواست کمک از پیامبر در حالت وفات، از دیدگاه وهابیان با توحید منافات دارد و شرک محسوب می‌شود.
محمد بن عبدالوهاب به شدت با این‌که مردم به قصد طلب شفاعت و حاجت به قبر پیامبر (ص) یا قبور دیگر صالحین بروند، مخالف بود و این موضوع را یکی از موارد اصلی انحراف در اعتقادات مسلمانان می‌دانست.
آیات قرآنی مورد استناد وهابیان وهابیان برای تأیید دیدگاه‌های خود در خصوص مخالفت با زیارت قبور و توسل به مردگان، به برخی از آیات قرآن استناد می‌کنند که بر توحید و پرهیز از شرک تأکید دارند. این آیات از جمله موارد زیر هستند:
1. سوره فاطر، آیه 13-14: «وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِن قِطْمِيرٍ * إِن تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُوا دُعَاءَكُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ
) و کسانی که به جای او می‌خوانید [حتی] مالک پوست نازک هسته خرما هم نیستند. اگر آن‌ها را بخوانید، دعای شما را نمی‌شنوند، و اگر هم بشنوند، پاسخی به شما نخواهند داد(.
) این آیه به این نکته اشاره دارد که مردگان نه توانایی شنیدن دارند و نه می‌توانند به دعای انسان‌ها پاسخ دهند.
2. سوره زمر، آیه 3: «أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى
آگاه باشید، که دین خالص برای خداست. و آنان که به جای او دوستانی گرفته‌اند [می‌گویند] ما آن‌ها را نمی‌پرستیم جز برای این‌که ما را به خدا نزدیک کنند.
این آیه نیز به اعتقاد وهابیان دلیلی برای منع توسل به مردگان است، زیرا استفاده از افراد واسطه میان خدا و انسان‌ها، با مفهوم توحید در تضاد است. دیدگاه‌های محمد بن عبدالوهاب
محمد بن عبدالوهاب در کتاب‌های خود از جمله کتاب التوحید، به شدت به مبارزه با آنچه که او شرک و بدعت می‌خواند، پرداخته است. او در این کتاب‌ها بیان می‌کند که مسلمانان باید به «توحید خالص» بازگردند و هر گونه عملی که حتی به ظاهر به شرک شباهت دارد، باید کنار گذاشته شود. از جمله این اعمال، توسل به مردگان، زیارت قبور با نیت شفاعت و ساخت بناهای بزرگ بر روی قبور است.
تخریب اماکن مقدس
تخریب اماکن مقدس در تاریخ اسلام به‌ویژه در مناطق مکه و مدینه یکی از پیامدهای جدی ظهور و گسترش وهابیت در شبه‌جزیره عربستان بود. وهابیان که تأسیس آن به محمد بن عبدالوهاب در قرن 18 میلادی بازمی‌گردد، به شدت با هرگونه نماد یا ساختمان مرتبط با قبور پیامبران، اهل بیت، صحابه و اولیاء خدا که موجب زیارت و تجمع مردم می‌شد، مخالفت کردند. این تخریب‌ها بیشتر به منظور از بین بردن آنچه که وهابیان بدعت یا شرک می‌دانستند، صورت گرفت.
ریشه‌های فکری وهابیان برای تخریب اماکن مقدس وهابیان با استناد به تفکرات ابن تیمیه و دیدگاه‌های خود محمد بن عبدالوهاب، معتقد بودند که:
1.ساختن بنا بر روی قبور پیامبران و اولیاء خدا یا حتی قرار دادن ضریح و نمادهای تزئینی بر آن‌ها، مردم را به بت‌پرستی و شرک می‌کشاند. از نظر وهابیان، مردم با توسل و طلب شفاعت از افراد مدفون، ممکن است آن‌ها را شریک خدا در پرستش و عبادت بدانند.
2. جمع شدن مردم برای دعا در کنار قبور، به‌ویژه اگر با نیت طلب حاجت یا شفاعت از مردگان باشد، یک بدعت است که در قرون پس از پیامبر به اسلام اضافه شده و باید از بین برود تا به توحید خالص بازگردیم.
. 3 پاکسازی آثار باستانی و اماکن مذهبی که به عقیده آن‌ها، نماد شرک است، ضروری است تا مردم فقط به خداوند یگانه توجه کنند و واسطه‌ای بین خدا و بندگان نباشد.
این تفکرات باعث شد تا وهابیان از اوایل قرن 19 میلادی به‌طور مستقیم اقدام به تخریب بسیاری از اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها کنند.
تخریب‌های اولیه وهابیان در قرن 19
اولین دوره از تخریب اماکن مقدس توسط وهابیان به اوایل قرن 19 میلادی (در سال 1806 م.) بازمی‌گردد. در این زمان، وهابیان موفق به تسلط بر شهرهای مکه و مدینه شدند و بسیاری از زیارتگاه‌ها، مقبره‌ها و اماکن تاریخی مقدس را که به پیامبر (ص)، اهل بیت و صحابه او منتسب بود، تخریب کردند. این تخریب‌ها شامل موارد زیر بود:
1.تخریب مقبره‌ها و زیارتگاه‌های بقیع:
بقیع محل دفن بسیاری از افراد برجسته اسلام، از جمله چهار امام شیعه (امام حسن مجتبی (ع)، امام سجاد (ع)، امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع))، فاطمه بنت اسد (مادر امام علی (ع))، و برخی از همسران و دختران پیامبر اسلام (ص) است. وهابیان، مقبره‌های موجود در بقیع را به‌عنوان نمادهایی از بدعت و شرک در سال 1806 تخریب کردند.
2.تخریب دیگر مقبره‌ها و زیارتگاه‌ها در مکه و مدینه:
وهابیان همچنین برخی از زیارتگاه‌های منتسب به پیامبر و اهل بیت را در مکه و مدینه ویران کردند. این شامل زیارتگاه‌های مربوط به خاندان پیامبر و برخی از صحابه او می‌شود. وهابیان به‌شدت با این باور که مردم به این زیارتگاه‌ها برای طلب شفاعت و دعا می‌روند، مخالفت داشتند.
تخریب دوم بقیع (1925 م.)
مهم‌ترین و بزرگ‌ترین موج تخریب اماکن مقدس توسط وهابیان در دومین دوره سلطه آن‌ها بر حجاز، یعنی در سال 1925 میلادی، رخ داد. این واقعه با روی کار آمدن آل سعود و تأسیس پادشاهی سعودی همراه بود. در این دوره:
1.تخریب مجدد قبرستان بقیع:
پس از تسلط آل سعود بر مدینه در سال 1925، تمامی بناها، گنبدها و ضریح‌های قبرستان بقیع که در دوره‌های قبلی بازسازی شده بود، بار دیگر و به‌طور کامل تخریب شدند. این تخریب، شامل مقبره‌های چهار امام شیعه و بسیاری از افراد برجسته اسلامی بود.
2.تخریب مقبره‌ها و اماکن مقدس در مکه: بسیاری از زیارتگاه‌ها و مقبره‌های موجود در مکه، از جمله خانه محل تولد پیامبر اسلام (ص) و دیگر مکان‌های تاریخی که به دوره پیامبر مربوط می‌شدند، به دستور حکومت سعودی و پیروان وهابیت تخریب شدند.
دلایل تخریب اماکن مقدس از دید وهابیت
وهابیان معتقد بودند که ساخت بناهای یادبود و زیارتگاه‌ها بر روی قبور پیامبران، امامان، صحابه و اولیاء، مردم را به سمت غلو و شرک می‌کشاند. از دیدگاه آن‌ها، این اقدامات باعث می‌شود که مردم به جای خداوند، به کسانی که در این قبور مدفون هستند توسل جویند و از آن‌ها طلب کمک کنند، که این مسأله مخالف آموزه‌های توحید خالص در اسلام است. وهابیان با تفسیری خشک و محافظه‌کارانه از مفهوم توحید، به مبارزه با هرگونه نماد یا عملی که ممکن بود باعث «شرک» شود، پرداختند.
واکنش‌ها و مخالفت‌ها با تخریب اماکن مقدس
تخریب بقیع و دیگر اماکن مقدس با واکنش‌های گسترده‌ای از سوی مسلمانان سراسر جهان مواجه شد. شیعیان به‌ویژه نسبت به تخریب قبرستان بقیع که محل دفن امامان و اعضای خاندان پیامبر (ص) بود، اعتراض کردند. اهل سنت نیز با تخریب اماکن تاریخی و زیارتگاه‌های مرتبط با صحابه و خاندان پیامبر مخالفت کردند.
این تخریب‌ها از سوی علمای مسلمان به‌عنوان بی‌حرمتی به تاریخ اسلام و مکان‌های مقدس تلقی شد. بسیاری از علما و اندیشمندان مسلمان استدلال کردند که زیارت قبور و احترام به پیامبران و صالحان نه تنها شرک نیست، بلکه عملی مشروع و مورد تأیید سنت اسلامی است. آن‌ها معتقدند که زیارت قبور، یادآوری مرگ و عبور از دنیا و نوعی عبادت است که روح انسان را به تواضع و نزدیکی به خدا سوق می‌دهد.
نمونه‌هایی از اماکن مقدس تخریب‌شده
1. بقیع الغرقد:
یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین قبرستان‌های اسلامی که محل دفن چهار امام شیعه و بسیاری از افراد برجسته دوره پیامبر است. گنبدها و ضریح‌های موجود در این قبرستان دوبار، در سال‌های 1806 و 1925، تخریب شد.
2. خانه محل تولد پیامبر (ص):
این مکان که به‌عنوان محل تولد پیامبر اسلام شناخته می‌شود، ابتدا به مسجد تبدیل شده بود اما بعدها توسط وهابیان و حکومت سعودی تخریب شد. در حال حاضر، این مکان به یک کتابخانه تبدیل شده است.
3. مکان‌های تاریخی در مکه و مدینه: بسیاری از خانه‌ها و بناهای تاریخی که به دوره پیامبر و اهل بیت او بازمی‌گشت، توسط وهابیان به منظور جلوگیری از زیارت و توسل تخریب شد
نقد مخالفان
مخالفان وهابیت، از جمله علمای اهل سنت و شیعه، دیدگاه‌های وهابیان را به چالش می‌کشند. آن‌ها بر این باورند که زیارت قبور با نیت احترام و یادآوری مرگ، نه تنها بدعت نیست، بلکه عملی است که خود پیامبر اسلام (ص) و صحابه او انجام می‌دادند. همچنین، آیات قرآن که درباره شفاعت و توسل صحبت می‌کند، بر این نکته تأکید دارند که شفاعت در روز قیامت به اذن خداوند ممکن است.
مخالفان به آیاتی همچون:
1.سوره نساء، آیه 64: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا
و اگر آنان هنگامی که به خود ستم کردند، نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر هم برای آن‌ها طلب آمرزش می‌کرد، خدا را توبه‌پذیر و مهربان می‌یافتند.
این آیه به شفاعت پیامبر اشاره دارد و مخالفان وهابیت از آن برای توجیه جواز توسل استفاده می‌کنند.
منابع: محمد بن عبدالوهاب، کتاب التوحید.
القرآن الكريم.
تاریخ تخریب بقیع، منابع تاریخی مختلف.
مخالفان وهابیت اعتقاد دارند که وهابیان با تفسیر سخت‌گیرانه و گاه نادرست از مفاهیم توحید و شرک، برخی از سنت‌های اسلامی را از بین برده‌اند و این تفسیرها با آموزه‌های اصلی اسلام همخوانی ندارد.